พัฒนาการทางภูมิศาสตร์

ภูมิศาสตร์ เป็นศาสตร์ที่เก่าแก่แขนงหนึ่ง  แต่เดิมการศึกษาวิชาภูมิศาสตร์เป็นการบรรยายเรื่องราวเกี่ยวกับภูมิทัศน์บนโลก  ต่อมาวิชาภูมิศาสตร์ได้เปลี่ยนแปลงไปเป็นการศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์และสิ่งแวดล้อม  ซึ่งเป็นบ่อเกิดของวัฒนธรรมที่บ่งบอกความเป็นเอกลักษณ์ของภูมิภาคนั้นๆ  นอกจากนี้ปัจจุบันยังมีการน้ำเทคโนโลยีสมัยใหม่มาช่วยในการศึกษาวิชาภูมิศาสตร์ให้มีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น

ภูมิศาสตร์เป็นศาสตร์ที่กล่าวถึงเรื่องใด

การทำความเข้าใจในประเด็นที่ว่า  ภูมิศาสตร์เป็นศาสตร์ที่กล่าวถึงเรื่องใดนั้น  ควรศึกษาและทำความเข้าใจในเรื่องที่เกี่ยวข้องใน 2 ประเด็นหลักที่สำคัญ คือ ความหมายหรือคำจำกัดความของภูมิศาสตร์ และ ขอบข่ายของสาขาวิชา

การศึกษาความหมายหรือคำจำกัดความของศาสตร์นั้นๆ  จะช่วยให้ผู้ที่ศึกษามองเห็นแนวทางใจการศึกษา ส่วนการศึกษาขอบข่ายของสาขาวิชาจะช่วยให้เข้าใจความเชื่อมโยงในองค์ประกอบของความรู้ที่นำมาใช้สำหรับศึกษาความหมายและขอบข่ายของวิชาภูมิศาสตร์ที่นักเรียนควรทำความเข้าใจ  มีดังนี้

1. ความหมายของภูมิศาสตร์

เมื่อพิจารณาจากรูปศัพท์ของภูมิศาสตร์ที่ใช้ว่า geography คำนี้มาจากคำว่า geographia ในภาษากรีกซึ่งหมายถึง  การบรรยายถึงเรื่องราวที่เกี่ยวข้องกับโลก

นอกจากความหมายจากรูปศัพท์ข้างต้นแล้ว  ยังมีผู้ให้ความหมายของศาสตร์ภูมิศาสตร์ไว้หลายแนวทาง  เช่น

-          ภาพของโลกที่เรามองเห็น

-          ภาพความสัมพันธ์ทางธรรมชาติมนุษย์และวัฒนธรรมรูปแบบต่างๆ

-          การศึกษาที่ว่าด้วยการบรรยายและอธิบายเกี่ยวกับสิ่งที่ธรรมชาติและสิ่งที่มนุษย์สร้างขึ้น

-          วิชาที่ศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างสิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติกับทางสังคมที่ปรากฏอยู่ในดินแดนต่างๆของโลก

2. ขอบข่ายของวิชาภูมศาสตร์

เมื่อพิจารณาจากการประมวลความหมายของภูมิศาสตร์ข้างต้นจะเห็นได้ว่า  วิชาภูมิศาสตร์เป็นการศึกษาที่เกี่ยวข้องกับความสัมพันธ์ของสิ่งแวดล้อมต่างๆที่อยู่รอบตัวของมนุษย์และตัวของมนุษย์เอง  การศึกษาดังกล่าวก่อให้เกิดพื้นฐานการแบ่งตามระบบเนื้อหาวิชาในวิชาภูมิศาสตร์ (physical geography) และ ภูมิศาสตร์มนุษย์(human geography)­โดยแต่ละสาขามีเป้าหมายและขอบข่ายในการศึกษาที่แตกต่างกันดังนี้

1. ภูมิศาสตร์กายภาพ  เป็นการศึกษาเรื่องราวที่เกี่ยวข้องกับลักษณะและการเปลี่ยนแปลงทางธรรมชาติที่แวดล้อมตัวมนุษย์  เช่น  ลักษณะภูมิประเทศ  ลักษณะภูมิอากาศ  ทรัพยากรธรรมชาติและปรากฏการณ์ต่างๆที่เกิดขึ้นบนโลก เป็นต้น

2. ภูมิศาสตร์มนุษย์  เป็นการศึกษาเรื่องราวที่เกี่ยวกับความเป็นอยู่ของมนุษย์  หรือสิ่งที่มนุษย์สร้างขึ้น  เช่น  การประกอบอาชีพ  การตั้งถิ่นฐาน  เป็นต้น
                ซึ่งขอบข่ายทั้งสองของวิชาภูมิศาสตร์ที่กล่าวมา  ยังมีองค์ความรู้สาขาต่างๆ แบ่งออกเป็นสาขาย่อยๆได้อีกหลายมาก ดังนี้

                ตัวอย่างของรายวิชาภูมิศาสตร์ที่จัดตามระบบเนื้อหาวิชา  และความสัมพันธ์กับองค์ความรู้ในสาขาภูมิศาสตร์กายภาพ  ประกอบด้วย

                1. ภูมิศาสตร์ดิน (soil geography) คือ  วิชาที่ศึกษาถึงลักษณะธรรมชาติและการกระจายของดินต่างๆในโลก

                2. ภูมิศาสตร์พืช (phytogeography or plant geography) คือ วิชาที่ศึกษาพืชพรรณในถิ่นต่างๆของโลก  โดยพิจารณาสภาพภูมิศาสตร์ที่เกี่ยวข้องหรือมีผลต่อพืชนั้นๆ

                3. ภูมิศาสตร์สัตว์ (zoogeography) คือ  วิชาที่ศึกษาเกี่ยวกับสัตว์ใน  ปัจจุบันมีแนวการศึกษาเป็น  2  ทาง  คือ  ทางภูมิภาค  และทางประวัติความเป็นมาของสัตว์ที่อาศัยอยู่ในถิ่นต่างๆของโลก  นักภูมิศาสตร์สาขานี้จำเป็นต้องอาศัยความรู้เกี่ยวกับวิชาสัตววิทยา  ชีววิทยา  และวิชาอื่นๆที่เกี่ยวข้องเพื่อใช้เป็นรากฐานวิชาภูมิศาสตร์สัตว์

                4. ภูมิศาสตร์แร่ (mineral geography)  คือ  วิชาที่ศึกษาแร่และหินในภูมิภาคต่างๆของโลก

                5. ธรณีวิทยาเบื้องต้น (introduction to geography)  คือ  วิชาที่ศึกษาประวัติและลักษณะโครงสร้างของเปลือกโลก  หินประเภทต่างๆ  ซึ่งประกอบเป็นเปลือกโลก  คุณสมบัติของหิน  และยุคทางธรณีวิทยา

                6. ธรณีวิทยาทั่วไป  (general geography)  คือ วิชาที่ศึกษาถึงธรณีกายภาพ  แร่งธาตุ  หิน  และธรณีโครงสร้าง

                7. ธรณีสัณฐานวิทยา (geomorphology) คือ  วิชาที่ศึกษาโครงสร้างและลักษณะกระบวนการต่างๆที่เกี่ยวข้องกับการเปลี่ยนแปลง  และวิวัฒนาการของภูมิลักษณ์  ทฤษฎีที่อธิบายลักษณะการเปลี่ยนแปลงภูมิลักษณ์

                8. อุตุนิยมวิทยา (meterology)  คือ  วิชาที่ศึกษาสภาพลักษณะของบรรยากาศที่สัมพันธ์กับการเปลี่ยนแปลงของโลก  เช่น  การพยากรณ์อากาศ  ซึ่งมีผลกระทบต่อการคมนาคมขนส่งการเกษตร  และการทหาร

                9. ภูมิอากาศวิทยา (climatology) คือ วิชาที่ศึกษากระบวนการของพลังงานจากดวงอาทิตย์  อุณหภูมิ  ความกดอากาศ  และความชื้น  ลักษณะและการกระจายของภูมิอากาศ  ความรู้เกี่ยวกับแผนที่รายงานอากาศ   การรวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับอากาศ  รวมทั้งอิทธิพลของภูมิอากาศที่มีต่อกิจกรรมทางสังคม

                10. อุทกภูมิศาสตร์ (hydrogeography)  คือ  วิชาที่ศึกษาน้ำบนพื้นโลก  การหมุนเวียนและปัญหาที่เกิดขึ้นจากน้ำ  รวมทั้งด้านสมุทรศาสตร์ (oceanography) ที่ศึกษาเกี่ยวกับทะเล  และมหาสมุทรอย่างละเอียด

                11. การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ  (conservation of nutural resources) คือ วิชาที่ศึกษาถึงแหล่งและการใช้ทรัพยากรธรรมชาติ  โดยเน้นถึงผลอันเนื่องมาจากการใช้ทรัพยากรที่ขาดความระมัดระวัง  การศึกษาถึงหลักเกณฑ์และมาตรการต่างๆ ของการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติรวมทั้งปัญหาที่เกิดขึ้น

                12. ภูมิศาสตร์ชีวะ (biogeography)  คือ  วิชาที่ศึกษาภาวะสำคัญทางภูมิศาสตร์  พืชและสัตว์  โดยเฉพาะในทางลักษณะหน้าที่  การกระจาย  การจัดตัวเองให้เข้ากับสิ่งแวดล้อม

                นอกจากนี้ยังมีการศึกษาถึงวิธีการวิเคราะห์ข้อมูลทางภูมิศาสตร์  วิธีการสถิติทางภูมิศาสตร์  และเทคโนโลยีทางภูมิศาสตร์